Over de grote rivieren
Dit is een bijzonder traject, want we kruisen de grote rivieren, de spreekwoordelijke scheidslijn tussen Noord- en Zuid-Nederland. En we gaan ook nog over een paar kanalen. Dus de waterwegen staan centraal onderweg. En de Betuwe natuurlijk met zijn boomgaarden en de vele dorpen met hun kerktorens.
De spoorlijn is onderdeel van de lijn Utrecht-Boxtel, die tussen 1868 en 1870 werd aangelegd als onderdeel van de Staatsaanleg van spoorwegen in Nederland. Hij werd ook wel Staatslijn H genoemd. Met de aanleg ontstond de eerste vaste verbinding over de drie rivieren. Waarom Boxtel? Omdat het spoor daar aansloot op de eerder aangelegde lijn Breda-Eindhoven. In de beginfase stopte de trein in acht plaatsen. Vier zijn er opgeheven en er zijn er drie bijgekomen. De huidige intercity rijdt ze allemaal voorbij en doet 27 minuten over het 48 km lange traject.
0,0: Station Utrecht (over de historie van dit station zie het artikel over de lijn zie Amsterdam-Utrecht, De Reiziger 2019 nr.6)
R0,3: Nog op het station ziet u rechts een groot kantoorgebouw bestaande uit twee 105 meter hoge torens, waarmee het na de Domtoren het hoogste gebouw van Utrecht is. Het is het bestuurscentrum van de Rabobank. Het is opgeleverd in 2011 en kreeg als snel de bijnaam de Verrekijker (foto 1)
1.5 Station Utrecht Vaartse Rijn, in 2016 in gebruik genomen. Het ligt bovenop het kanaal waar het naar vernoemd is. De Vaartse Rijn is een van de oudste kanalen van Nederland. Al in de 12-de eeuw werd het gegraven als verbinding tussen Utrecht en de Lek toen de Kromme Rijn begon te verzanden. Het maakte later onderdeel uit van de Keulse vaart, de scheepvaartroute tussen Amsterdam en Duitsland. Dat was in de 19-de eeuw. Vergelijk dat eens met het huidige scheepvaartroute, die we zo dadelijk kruisen. Rechts op de achtergrond staat de watertoren Utrecht Heuveloord. Het gebouw dateert van 1907 en is nu in gebruik als restaurant (foto 2).
3,5: Station Utrecht-Lunetten, geopend in 1980. Het werd na een grondige verbouwing vanwege de spoorverdubbeling heropend in 2016.
3,8: We gaan over de A27 heen (de snelweg tussen Breda en Almere) en even later onder de A12 door (de snelweg van Den Haag naar de Duitse grens bij Arnhem).
7,5: Station Houten: hoewel Houten al vanaf het begin van de lijn in 1868 een station had, is dit station pas van 1982. Het oude station is er nog wel, maar staat een kilometer verderop.
R 8,5: Het oude station van Houten (foto 3). Het valt in de categorie Waterstaatstation klasse V, waarvan er in Nederland zes gebouwd zijn. Alleen dit van Houten is gespaard gebleven. Slopen was wel het plan nadat het gebouw in 1965 zijn functie als stopplaats was verloren. Dankzij actie van bewoners staat het er nog, maar niet meer op dezelfde plaats. Het stond in de weg bij de spoorverdubbeling en is in 2007 150 meter naar het zuidoosten verplaatst. Het wordt verhuurd o.a. voor horeca en kantoren.
9,5: Station Houten Castellum: geopend op 16 april 2011, genoemd naar de wijk Castellum in Houten. Castellum betekent ‘fort’ in het Latijn. Maar wie een Romeins fort verwacht in de buurt, zal er tevergeefs naar zoeken. Dat is er namelijk niet en is er ook nooit geweest.
10,8: We passeren het belangrijkste kanaal voor de binnenvaart in Nederland: Het Amsterdam-Rijnkanaal (foto 4). Het verbindt Amsterdam met het Duitse achterland. Dit gedeelte tussen Utrecht en Tiel dateert van 1952. Het is hier 100 meter breed en jaarlijks passeren er ongeveer 25.000 schepen.
16,3: We gaan nu over de eerste van de grote rivieren: de Lek, een vertakking van de Rijn ontstaan rond het begin van onze jaartelling. Tot dan stroomde het Rijnwater via de Kromme Rijn en de Oude Rijn naar zee bij Katwijk. Nu stroomt het via de Nieuwe Maas en de Nieuwe Waterweg naar Hoek van Holland. Volgens een vaste verdeling wordt 22% van het Rijnwater dat ons land binnenkomt via de Lek geleid.
Links kunnen we de veerpont zien varen tussen Culemborg aan de zuidzijde en Schalkwijk (foto 5). Tot de aanleg van de spoorbrug was dat de enige verbinding over de Lek. Het zou nog vele jaren duren voordat de eerste verkeersbruggen over de rivier werden aangelegd. U vraagt zich misschien af: wat doen die roeibootjes vlakbij de pont? Het zijn geen roeibootjes, want we hebben hier te maken met een gierpont. De pont is met een kabel verbonden met een punt midden in de rivier, waardoor hij van de stroom kan profiteren om over te varen. De bootjes dienen om de kabel drijvende te houden en zichtbaar te maken voor de scheepvaart.
8,0: Station Culemborg. Het oude station uit 1868 werd in 1974 gesloopt en vervangen door het huidige.
19,0: We rijden nu door de Betuwe, het land tussen Lek en Waal; de naam is vermoedelijk afgeleid van de vroegere bewoners de Bataven. De rivierklei maakt de streek geschikt voor de fruitteelt. Daar kennen we de Betuwe dan ook van. Vanuit de trein zijn diverse boomgaarden te zien (foto 6). U ziet ze natuurlijk het liefst in bloei. Dat is in het voorjaar, maar om het precies te weten kun je een app downloaden van het waterschap: https://www.rivierenland.nl/bloesemperiode/. De ligging tussen de rivieren maakt het gebied kwetsbaar voor overstromingen. Tijdens het hoogwater van 1995 moesten er 140.000 mensen worden geëvacueerd. Dijkdoorbraken bleven gelukkig uit, maar de gevaarlijke situatie was wel aanleiding voor dijkverbeteringen en het project Ruimte voor de Rivier.
R 24,5: de Betuwelijn voegt zich bij ons. Dit is de spoorlijn van Dordrecht naar Elst. Niet te verwarren met de Betuweroute, het goederen spoor vanaf Rotterdam. Die zien we zo dadelijk.
25,3: Het zal u waarschijnlijk zijn ontgaan, maar we zijn nog een rivier gepasseerd: de Linge. Een klein riviertje tussen de drie grote, maar belangrijk voor de pleziervaart. Hij mondt bij Gorinchem uit in de Merwede.
25,9: Station Geldermalsen. Het stationsgebouw dateert van 1886 en is pas gerestaureerd. Het is gebouwd als overstapstation op een eilandperron. Voor bewoners van Geldermalsen is het station alleen via een voetgangersbrug toegankelijk. Maar daar gaat verandering in komen. Er wordt gewerkt aan nieuwe perrons en een voetgangerstunnel.
28,7: Nadat de Betuwelijn ons weer verlaten heeft richting Tiel, gaan we onder de Betuweroute door (foto 7), die overigens meestal ook als Betuwelijn wordt aangeduid. Deze goederenspoorweg van de Maasvlakte bij Rotterdam richting Duitsland is een hoofdpijndossier geworden. De bouw duurde 10 jaar, van 1997 tot 2007. De kosten bedroegen uiteindelijk 4,7 miljard euro, ruim vier keer zoveel als begroot. En de aansluiting op een Duits goederenspoor is er nog steeds niet. De Betuweroute loopt voor een groot deel parallel aan de A15, waar we aansluitend onderdoor rijden.
33,3: De Waal, de grootste rivier van ons land, is hier ca. 300 meter breed; 2/3 van het Rijnwater komt hierlangs (foto 8). Dan hebben we het over een gemiddelde afvoer van 2200 m3 per sec. Tijdens het hoogwater van 1995 was dat 8000 m3/sec. Maximaal kan de rivier nu 10560 m3/sec verwerken dankzij de maatregelen die genomen zijn door het project Ruimte voor de Rivier. Met zo’n 100.000 scheepspassages per per jaar is het de drukst bevaren rivier van Europa. Grote kans dat u duwboten met tot wel zes duwbakken voor de boeg ziet.
Rechts naast de spoorbrug ligt de Martinus Nijhoffbrug. Deze ligt in de A2 en werd in 1996 geopend. Hij verving de Bommelsebrug van 1933. Die werd bekend door een beginregel van een van de meest bekende gedichten van Martinus Nijhoff “Ik ging naar Bommel om de brug te zien”. Nijhoff bracht overigens geen ode aan de brug, maar hij was daar onder de indruk van het gezang van een schippersvrouw.
De toren van Zaltbommel hebben we dan al rechts aan de overkant zien liggen.
34,5 Station Zaltbommel: Het huidige dateert van 1984. Het verving het allereerste station van 1869. Dat lag 750 meter zuidelijker, erg ver van het centrum dus. Het station ligt nu dichterbij, maar hoog op een talud. Dat is vanwege de spoorbrug met een hoogte van 17 meter Een trein kan maar een heel flauwe helling aan en dat betekent een lange oprit, hier wel ruim 1,5 km.
39,2: We gaan hier onder de A2 door, de snelweg van Amsterdam naar Maastricht. Met 208 km de langste aaneengesloten snelweg van Nederland.
42,1: De Maas, de laatste grote rivier van onze rit (foto 9). Hij ontspringt in Frankrijk en mondt uit in het Haringvliet. De route naar zee is wel eens anders geweest, maar stormvloeden en afdammingen hebben er uiteindelijk toe geleid dat het Maaswater niet meer door de Nieuwe Maas in Rotterdam stroomt. De Maas is ook een belangrijke scheepvaartverbinding. Met het project Maasroute wordt de rivier aangepast, zodat grotere binnenvaartschepen over de Maas kunnen varen.
44,9: Kruising met de A59
47,1 Vlak voor aankomst zien we nog een laatste vaarweg: de Dieze, een deels gekanaliseerd riviertje dat in de Maas uitmondt. Op deze plek is weinig scheepvaart meer. De route door ‘s-Hertogenbosch naar het Zuid-Willemsvaart zorgde voor veel overlast vanwege de vele bruggen. In 2014 kwam hier een eind aan door de opening van het Maximakanaal, waarmee de doorgaande scheepvaart om Den Bosch heen geleid wordt. Niet de Dieze, maar de spoorbrug waar we over rijden vraagt de meeste aandacht. Het is een ingewikkelde constructie met een fly-over van de lijn naar Nijmegen en een verkeersbrug.
48,0: Station ’s ‘s-Hertogenbosch. Het huidige station is het vierde sinds het begin van de spoorlijn. Het eerste is in 1915 gesloopt. Het tweede station was toen al (in 1896) een paar honderd meter zuidelijker gebouwd. Dit monumentale gebouw werd ontworpen door Eduard Cuypers (de neef van). Het gebouw werd zwaar beschadigd tijdens de Tweede Wereldoorlog en niet weer opgebouwd, maar vervangen door een modern gebouw. Dit werd in 1998 weer vervangen door het huidige passagestation. De monumentale overkapping van van 1896 heeft de verschillende verbouwingen wel overleefd (foto 10).
U heeft tijdens deze reis links of rechts uit het raam kunnen kijken, maar het is ook mogelijk om de rit vanuit het perspectief van de machinist te zien. Op https://www.youtube.com/watch?v=2zZzxItZgPc kunt u in de cabine terugrijden naar Utrecht.